DỊ ỨNG DO ONG ĐỐT

Tác giả: TS.BS Bùi Văn Khánh

I. Tổng quan:

      Dị ứng với nọc độc của ong là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở những bệnh nhân nhạy cảm với nọc độc của ong. Dị ứng do côn trùng đốt thường xảy ra ở những bệnh nhân không có cơ địa dị ứng, tuy nhiên những bệnh nhân có cơ địa dị ứng lại có những phản ứng mẫn cảm mạnh mẽ. Đa số bệnh nhân không có cơ địa dị ứng có phản ứng dị ứng với nọc độc khi ong đốt, các phản ứng này thường nhẹ như ban đỏ, sẩn phù hay đau tại vị trí bị đốt, thường ít có nguy cơ bị sốc phản vệ. Một số bênh nhân quá mẫn với nọc độc của ong gây ra các phản ứng toàn thân khi bị ong đốt như sốc phản vệ, đặc biệt là bị ong đốt nhiều lần, với số lượng lớn trong thời gian mẫn cảm với những lần đốt trước, thường là hai tháng sau lần đốt đầu tiên. Những bệnh nhân này cần được điều trị cấp cứu như cấp cứu sốc phản vệ do các nguyên nhân khác trong giai đoạn điều trị cấp, và chiến lược lâu dài cho những bệnh nhân này là tránh việc tiếp tục bị ong đốt, tư vấn và cung cấp các thuốc điều trị cấp cứu cho bệnh nhân luôn mang theo bên mình khi làm việc hoặc hoạt động trong môi trường có nguy cơ bị ong đốt. Ngoài ra những bệnh nhân này cần được tư vấn và tiếp cận phương pháp điều trị giải mẫn cảm đặc hiệu với nọc độc của ong, phương pháp này được tiến hành trong 3 tới 5 năm và có tác dụng bảo vệ tới 80% bệnh nhân sử dụng phương pháp này trong vòng tới 20 năm.

Thành phần của nọc ong:

      Nọc ong bao gồm nhiều thành phần phức tạp, tuy nhiên được chia làm thành phần bản chất là protein và thành phần còn lại bản chất không phải là protein. Glycoprotein và polypeptide là các dị nguyên chủ yếu, các dị nguyên chủ yếu bản chất là protein đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành các kháng thể IgE đặc hiệu. Các dị nguyên chính bao gồm: phospholipase A, acid phosphatase, hyaluronidase, dị nguyên C, và melittin, Api M 6 vừa được xác định là dị nguyên mới của ong mật, có vai trò gây ra tới 40% các phản ứng dị ứng do ong mật đốt. tuy nhiên dị nguyên quan trọng nhất là phospholipase A.

Các phản ứng dị ứng khi bị ong đốt:

      Phản ứng dị ứng thông thường khi bị ong đốt thường là cảm giác đau, sưng phù, ngứa, ban đỏ tại vị trí đốt và các biểu hiện trên có thể biến mất sau một vài giờ không cần điều trị gì, hoặc điều trị bằng kháng histamine tại chỗ. Việc xác định đối tượng nào gây ra vết đốt là rất quan trọng, vì mỗi loài côn trùng, ong lại có các thành phần dị nguyên khác nhau và mức độ gây ra các phản ứng dị ứng cũng khác nhau. Ong đốt thường để lại kim và túi chứa lọc độc trên da vị trí đốt, các loại côn trùng khác thường không để lại dấu vết gì. Phản ứng dị ứng do ong đốt được chia làm 4 mức độ như bảng 1 theo Mosbech và Muller. Đối với trẻ em phản ứng dị ứng ở mức độ I và II không có chỉ định cho điều trị giải mẫn cảm đặc hiệu với nọc độc của ong, nhưng đối với người lớn thì từ mức độ II đã có chỉ định điều trị giải mẫn cảm đặc hiệu với nọc độc của ong.

Chuẩn đoán:

      Chuẩn đoán dị ứng do ong đốt tại Việt Nam chủ yếu dựa vào hỏi tiền sử và đặc điểm lâm sáng khi thăm khám bệnh nhân, trên thế giới đã phát triển nhiều kỹ thuật để xác định được nồng độ IgE đặc hiệu với từng loại dị nguyên của ong như ImmunoCAP- RAST, xét nghiệm này nên được thực hiện tốt nhất sau 4 – 6 tuần sau khi bị ong đốt, độ nhậy và độ đặc hiệu của xét nghiệm này lên tới 80-85%. Xét nghiệm lẩy da cũng được sử dụng để chẩn đoán, tuy nhiên xét nghiệm này không được áp dụng cho những bệnh nhân có phản ứng dị ứng nặng, xét nghiệm này có thể cho kết quả âm tính tới 30% trên những bệnh nhân có tiền sử dương tính.

II. Điều trị bệnh nhân dị ứng do ong đốt:

      Bước 1: Đặt bệnh nhân năm xuống, loại bỏ kim và túi nọc độc của ong một cách cẩn thận bằng móng tay hoặc dao… áp đá lạnh lên vùng tổn thương làm giảm đau và giảm sự hấp thu chất độc từ nọc ong vào cơ thể, cho bệnh nhân uống thuốc kháng histamine và corticosteroid nếu bệnh nhân có  phản ứng nặng tại vị trí đốt.

      Bước 2: Nếu bệnh nhân bị ong đốt có các triệu chứng dị ứng ở mức độ III – IV, adrenaline phải được tiêm bắp ngay, nhắc lại sau mỗi 8-10 phút nếu triệu chứng không cải thiện với liều đầu tiên.

      Bước 3: Nếu bệnh nhân có các triệu chứng của sốc phản vệ do ong đốt thì bệnh nhân cần được chẩn đoán và điều trị kịp thời giống như điều trị sốc phản vệ do các nguyên nhân khác. Bệnh nhân cần được sử dụng adrenaline đường tĩnh mạch thay vì đường tiêm cơ, corticosteroid, dopamine, glucagon.

      Điều trị giải mẫn cảm đặc hiệu với nọc ong.

      Bệnh nhân có phản ứng dị ứng do ong đốt ở mức độ III hoặc IV nên được xem xét điều trị giải mẫn cảm đặc hiệu với nọc ong, nếu những bệnh nhân này không có chống chỉ định,  phương pháp này cho hiệu quả bảo vệ tới 80% bệnh nhân, chống chỉ định của phương pháp giải mẫn cảm đặc hiệu với nọc ong: bệnh nhân trên 70 tuổi, bệnh lý mạch vành, tăng HA, đang phải sử dụng thuốc chẹn beta, bệnh tự miễn, và HPQ nặng.

      Tư vấn và giáo dục bệnh nhân cách phòng tránh ong đốt và nâng cao chất lượng cuộc sống

      Những bệnh nhân quá mẫn do ong đốt thường bị ảnh hưởng rất lớn tới chất lượng cuộc sống, có thể dẫn tới các rối loạn nhất định về tâm lý, do đó việc được sự hỗ trợ của nhân viên y tế cũng như sự chia sẻ của gia đình là hết sức cần thiết cho bệnh nhân. Bệnh nhân cần biết cách phòng và tránh tiếp xúc với ong để giảm nguy cơ bị đốt như tránh các khu vực có nguy có cao, tránh mặc quần áo nhiều màu sắc dễ hấp dẫn ong, bệnh nhân cần được đào tạo cách tự loại bỏ kim và nọc ong khi bị đốt, tự dùng adrenaline khi cần thiết.